Na stronie:
- Status gatunku
- Występowanie
- Wygląd
- Środowisko
- Rozród
- Pokarm i żerowanie
- Echolokacja
- Zagrożenia
- Gatunek tarczowy
Prawo międzynarodowe
Konwencja Berneńska – Załącznik II
Konwencja Bońska – Załącznik II
Dyrektywa Siedliskowa Unii Europejskiej – Załącznik II i IV
EUROBATS – Załącznik I
Prawo krajowe
ochrona gatunkowa w Polsce - wszystkie gatunki nietoperzy objęte są na terenie naszego kraju ochroną gatunkową, na podstawie ustawy z dnia 3 października 2008 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 2008 r., Nr 201, poz. 1237) oraz ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. 2004 r., Nr 92, poz. 880, ze zm.).
ochrona strefowa - zimowiska, w których w ciągu 3 kolejnych lat choć raz stwierdzono ponad 200 nietoperzy (niezależnie od gatunku): strefa ochrony całorocznej – pomieszczenia i kryjówki zajmowane przez nietoperze.
Kategorie IUCN
Czerwona Lista IUCN: kategoria LC (least concern – gatunek mniejszego ryzyka)
Polska Czerwona Lista Zwierząt Ginących: EN (endangered – zagrożony wyginięciem)
Podkowiec mały występuje w południowej Europie, północno-zachodniej Afryce, na Bliskim Wschodzie i w Azji Mniejszej a także w centralnej części Azji. W Europie jego zasięg rozciąga się od Hiszpanii po południową Ukrainę, Krym i Kaukaz. Północną granicę zasięgu stanowią Irlandia, południowa część Wysp Brytyjskich, Belgia, południowe i centralne Niemcy, południowa Polska i Ukraina. Najliczniej występuje w Europie południowej, Irlandii i Wielkiej Brytanii. Duże i stabilne populacje znajdują się w Austrii oraz Czechach. Bardzo rzadki jest natomiast w Belgii, Niemczech i Szwajcarii. Zupełnie wyginął w Holandii.
W drugiej połowie XX wieku odnotowano silny spadek liczebności podkowca małego w Europie, w tym również w Polsce. Obecnie na większości obszarów występowania sytuacja tego gatunku ustabilizowała się. Wciąż jednak podkowiec mały jest jednym z najbardziej narażonych na wyginięcie nietoperzy w Europie, szczególnie w północnej części zasięgu.
W Polsce występowanie tego gatunku ograniczone jest do pasma gór oraz pogórza. Spotykany jest na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, w Karpatach (z wyjątkiem Tatr) i w Sudetach Wschodnich. Po drastycznym spadku liczebności w latach 1950-1980, sytuacja krajowej populacji podkowca ustabilizowała się, a w niektórych rejonach, takich jak Beskidy czy Wyżyna Krakowsko-Częstochowska stał się jednym z liczniejszych nietoperzy w kontrolowanych zimowiskach i budynkach. Wciąż jednak należy do bardziej zagrożonych wyginięciem gatunków w naszym kraju.
długość przedramienia: 51 – 62 mm
długość ciała (bez ogona): 37 – 45 mm
długość ogona: 23 – 33 mm
rozpiętość skrzydeł: 190 – 254 mm
masa ciała: 4 – 10 g
Podkowiec mały jest niewielkim nietoperzem. Swoją nazwę zawdzięcza charakterystycznej narośli na nosie w kształcie podkowy, która jest wykorzystywana do emitowania głosów echolokacyjnych. Uszy są spiczasto zakończone i nie posiadają koziołka. Futerko jest długie i puszyste, koloru brązowego na plecach i jasnoszarego na brzuchu. U młodych osobników sierść jest szara. Skrzydła są szerokie i zaokrąglone, co daje podkowcom zdolność do bardzo zwrotnego lotu. Uszy, pysk oraz błona skrzydłowa są koloru szarobrązowego. W spoczynku podkowce okrywają całe ciało skrzydłami. Ogon wraz z błoną ogonową zagina się na grzbiet. U podkowca nie występuje widoczny dymorfizm płciowy.
Występuje na wyżynach i w niższych partiach gór. Unika terenów otwartych. Preferuje lasy liściaste lub mozaikę środowisk z bogatą siecią zadrzewień i zakrzewień oraz tereny krasowe i skaliste, najlepiej w pobliżu wody. Tereny te stanowią jego żerowisko.
Pierwotnie schronienia podkowca stanowiły jaskinie, które były wykorzystywane zarówno zimą jak i latem. Obecnie w naszej szerokości geograficznej kryjówki letnich kolonii rozrodczych stanowią przede wszystkim nieużytkowane i dobrze nagrzane strychy budynków (głównie sakralnych). Rzadziej są to ogrzewane piwnice. Na południu Europy podkowce wykorzystują również jaskinie i tunele. Samce latem można spotkać również w różnego rodzaju podziemiach i piwnicach. Dostępność kryjówki dla podkowca małego jest warunkowana obecnością odpowiedniej wielkości wlotu (co najmniej 12 x 12 cm), ponieważ w przeciwieństwie do pozostałych krajowych nietoperzy nie potrafią przeczołgiwać się przez szczeliny.
Podkowce zimują w jaskiniach, sztolniach, rzadziej w piwnicach i budynkach. Do hibernacji wybierają schronienia ciepłe (najczęściej 6-9 °C) i o dużej wilgotności. Okres hibernacji w Europie środkowej trwa od października do kwietnia. Podkowiec mały jest gatunkiem osiadłym. Odległość pomiędzy kryjówkami zimowymi oraz letnimi, nie przekracza z reguły 10 km. Najdłuższy stwierdzony przelot tego gatunku to 153 km.
![]() |
![]() |
![]() |
|
![]() |
W kwietniu/maju samice podkowca małego tworzą tzw. kolonie rozrodcze, w których wydają na świat i wychowują swoje młode. Kolonie mogą liczyć od kilku do kilkuset osobników dorosłych. Podkowce przywiązują się do swoich kryjówek, wykorzystując je przez wiele lat. Nierzadko dzielą schronienie z innymi gatunkami nietoperzy, jednak kolonie różnych gatunków zajmują osobne miejsca na strychu. Samice rodzą najczęściej jedno młode. Ciąża trwa około dwóch miesięcy. Młode przychodzą na świat na przełomie czerwca i lipca. Stają się w pełni niezależne po 6 – 7 tygodniach. Dojrzałość płciową osiągają po około roku. Samice posiadają jedną parę sutków do karmienia młodych i druga parę pseudosutków, które służą małym nietoperzom do przyczepiania się do brzucha matki. Nie stwierdzono jak do tej pory współpracy pomiędzy samicami w trakcie wychowywania młodych.
Okres godów przypada na jesień, odbywają się one w kryjówkach przejściowych i na zimowiskach. Zachowania godowe tego gatunku nie zostały jeszcze poznane.
Jak u większości nietoperzy klimatu umiarkowanego, u podkowców dochodzi do rozdzielenia w czasie pomiędzy zaplemnieniem oraz zapłodnieniem. Przyszli rodzice kopulują jesienią, nasienie jest przechowywane w drogach rodnych przez zimę, a do zapłodnienia dochodzi dopiero na wiosnę.
![]() |
![]() |
![]() |
Samica podkowca małego z młodym. |
Samica podkowca małego z młodym. |
Część kolonii rozrodczej podkowca małego |
Podkowce małe z reguły polują w odległości do 3 km od kryjówki, pojedynczo lub po kilka osobników (w miejscach o większej obfitości owadów). Najintensywniej żerują przez pierwsze kilka godzin po zachodzie słońca. W międzyczasie odpoczywają w tzw. kryjówkach nocnych. Są to najczęściej podziemia, budynki, a nawet gałęzie drzew.
Polują w lasach liściastych i na obrzeżach lasów, w środowiskach mozaikowych z bogato rozwiniętą siecią zadrzewień, alei i zakrzewień, przy skalnych zboczach oraz nad wodami o bujnej roślinności nadwodnej. Latają nisko nad ziemią (do 5 m). Dzięki szerokim skrzydłom ich lot jest dość szybki i zwrotny, potrafią też zawisać w powietrzu. Polują w zwartym środowisku. Owady chwytają w locie lub zbierają z powierzchni liści i skał. Większe ofiary przynoszą do kryjówki i tam zjadają. Ciężarne samice mogą polować z zasiadki. Wtedy siedzą w jednym miejscu i chwytają upatrzone owady.
W pokarmie podkowca małego dominują różnego rodzaju muchówki Diptera (głównie koziółkowate Tipulidae), motyle nocne Lepidoptera i siatkoskrzydłe Neuroptera. Zdarza im się również upolować chrząszcze Coleoptera, chruściki Trichoptera, błonkówki Hymenoptera, okazjonalnie pajęczaki Arachnida i wije Myriapoda.
Podkowiec mały emituje głosy echolokacyjne o względnie stałej częstotliwości (typu fm-CF-fm). Najlepiej słyszalne są na częstotliwości około 110 kHz, która jest harmoniczną tonu podstawowego, słyszalnego na około 55 kHz. Częstość nadawanych sygnałów echolokacyjnych wynosi 11-13 pulsów na sekundę, natomiast długość jednego sygnału to około 50 ms. Głosy echolokacyjne emitowane są na krótką odległość (do 5 m) i tworzą bardzo wąską wiązkę, co stanowi przystosowanie do poruszanie się w zwartym środowisku, ale są przez to trudne do usłyszenia przy użyciu detektora heterodynowego.
Główne zagrożenia dla podkowca małego w Europie i w Polsce:
- zmniejszanie się ilości kryjówek dla kolonii rozrodczych poprzez:
- niewłaściwie prowadzone remonty dachów,
– zagospodarowywanie poddaszy,
– instalowanie iluminacji i wycinkę drzew wokół zabytkowych budynków,
- niepokojenie nietoperzy w zimowiskach,
- niszczenie i fragmentacja żerowisk (niewłaściwa gospodarka leśna, wycinanie zadrzewień, alei drzew, rozwój infrastruktury),
- chemizacja rolnictwa (zatrucie owadów pestycydami).
Gatunek tarczowy
Wymagania siedliskowe podkowca małego w dużym stopniu pokrywają się z wymaganiami innych zagrożonych gatunków nietoperzy, takich jak nocek duży Myotis myotis i nocek orzęsiony Myotis emarginatus. Około 20 % znanych obecnie kolonii rozrodczych podkowca w Polsce dzieli swoje kryjówki wraz z jednym z tych gatunków. Nietoperze zajmują te same strychy, ale przebywają w różnych miejscach. Ponieważ działania mające na celu ochronę podkowca małego przyczyniają się do polepszania warunków życia innych nietoperzy, może być on uważany za gatunek tarczowy.
![]() |
![]() |
Część kolonii rozrodczej nocka dużego. |
Kolonia rozrodcza nocka orzęsionego. |