Na stronie:

- Status gatunku
- Występowanie
- Wygląd
- Środowisko
- Rozród
- Pokarm i żerowanie
- Echolokacja
- Zagrożenia
- Gatunek tarczowy

Status gatunku

Prawo międzynarodowe
Konwencja Berneńska – Załącznik II
Konwencja Bońska – Załącznik II
Dyrektywa Siedliskowa Unii Europejskiej – Załącznik II i IV
EUROBATS – Załącznik I

Prawo krajowe
ochrona gatunkowa w Polsce - wszystkie gatunki nietoperzy objęte są na terenie naszego kraju ochroną gatunkową, na podstawie ustawy z dnia 3 października 2008 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 2008 r., Nr 201, poz. 1237) oraz ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. 2004 r., Nr 92, poz. 880, ze zm.).

ochrona strefowa - zimowiska, w których w ciągu 3 kolejnych lat choć raz stwierdzono ponad 200 nietoperzy (niezależnie od gatunku): strefa ochrony całorocznej – pomieszczenia i kryjówki zajmowane przez nietoperze.

Kategorie IUCN
Czerwona Lista IUCN: kategoria LC (least concern – gatunek mniejszego ryzyka)
Polska Czerwona Lista Zwierząt Ginących: EN (endangered – zagrożony wyginięciem)

Występowanie

Podkowiec mały występuje w południowej Europie, północno-zachodniej Afryce, na Bliskim Wschodzie i w Azji Mniejszej a także w centralnej części Azji. W Europie jego zasięg rozciąga się od Hiszpanii po południową Ukrainę, Krym i Kaukaz. Północną granicę zasięgu stanowią Irlandia, południowa część Wysp Brytyjskich, Belgia, południowe i centralne Niemcy, południowa Polska i Ukraina. Najliczniej występuje w Europie południowej, Irlandii i Wielkiej Brytanii. Duże i stabilne populacje znajdują się w Austrii oraz Czechach. Bardzo rzadki jest natomiast w Belgii, Niemczech i Szwajcarii. Zupełnie wyginął w Holandii.

W drugiej połowie XX wieku odnotowano silny spadek liczebności podkowca małego w Europie, w tym również w Polsce. Obecnie na większości obszarów występowania sytuacja tego gatunku ustabilizowała się. Wciąż jednak podkowiec mały jest jednym z najbardziej narażonych na wyginięcie nietoperzy w Europie, szczególnie w północnej części zasięgu.

W Polsce występowanie tego gatunku ograniczone jest do pasma gór oraz pogórza. Spotykany jest na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, w Karpatach (z wyjątkiem Tatr) i w Sudetach Wschodnich. Po drastycznym spadku liczebności w latach 1950-1980, sytuacja krajowej populacji podkowca ustabilizowała się, a w niektórych rejonach, takich jak Beskidy czy Wyżyna Krakowsko-Częstochowska stał się jednym z liczniejszych nietoperzy w kontrolowanych zimowiskach i budynkach. Wciąż jednak należy do bardziej zagrożonych wyginięciem gatunków w naszym kraju.

Wygląd

długość przedramienia: 51 – 62 mm
długość ciała (bez ogona): 37 – 45 mm
długość ogona: 23 – 33 mm
rozpiętość skrzydeł: 190 – 254 mm
masa ciała: 4 – 10 g

Podkowiec mały jest niewielkim nietoperzem. Swoją nazwę zawdzięcza charakterystycznej narośli na nosie w kształcie podkowy, która jest wykorzystywana do emitowania głosów echolokacyjnych. Uszy są spiczasto zakończone i nie posiadają koziołka. Futerko jest długie i puszyste, koloru brązowego na plecach i jasnoszarego na brzuchu. U młodych osobników sierść jest szara. Skrzydła są szerokie i zaokrąglone, co daje podkowcom zdolność do bardzo zwrotnego lotu. Uszy, pysk oraz błona skrzydłowa są koloru szarobrązowego. W spoczynku podkowce okrywają całe ciało skrzydłami. Ogon wraz z błoną ogonową zagina się na grzbiet. U podkowca nie występuje widoczny dymorfizm płciowy.

Na zdjęciu widoczna charakterystyczna narośl na nosie w kształcie podkowy.	Podkowce w spoczynku owijają się błoną skrzydłową.	Szerokie i krótkie skrzydła podkowca, pozwalają na powolny, ale zwrotny lot.

Środowisko

Występuje na wyżynach i w niższych partiach gór. Unika terenów otwartych. Preferuje lasy liściaste lub mozaikę środowisk z bogatą siecią zadrzewień i zakrzewień oraz tereny krasowe i skaliste, najlepiej w pobliżu wody. Tereny te stanowią jego żerowisko.

Pierwotnie schronienia podkowca stanowiły jaskinie, które były wykorzystywane zarówno zimą jak i latem. Obecnie w naszej szerokości geograficznej kryjówki letnich kolonii rozrodczych stanowią przede wszystkim nieużytkowane i dobrze nagrzane strychy budynków (głównie sakralnych). Rzadziej są to ogrzewane piwnice. Na południu Europy podkowce wykorzystują również jaskinie i tunele. Samce latem można spotkać również w różnego rodzaju podziemiach i piwnicach. Dostępność kryjówki dla podkowca małego jest warunkowana obecnością odpowiedniej wielkości wlotu (co najmniej 12 x 12 cm), ponieważ w przeciwieństwie do pozostałych krajowych nietoperzy nie potrafią przeczołgiwać się przez szczeliny.

Podkowce zimują w jaskiniach, sztolniach, rzadziej w piwnicach i budynkach. Do hibernacji wybierają schronienia ciepłe (najczęściej 6-9 °C) i o dużej wilgotności. Okres hibernacji w Europie środkowej trwa od października do kwietnia. Podkowiec mały jest gatunkiem osiadłym. Odległość pomiędzy kryjówkami zimowymi oraz letnimi, nie przekracza z reguły 10 km. Najdłuższy stwierdzony przelot tego gatunku to 153 km.

Rozród

W kwietniu/maju samice podkowca małego tworzą tzw. kolonie rozrodcze, w których wydają na świat i wychowują swoje młode. Kolonie mogą liczyć od kilku do kilkuset osobników dorosłych. Podkowce przywiązują się do swoich kryjówek, wykorzystując je przez wiele lat. Nierzadko dzielą schronienie z innymi gatunkami nietoperzy, jednak kolonie różnych gatunków zajmują osobne miejsca na strychu. Samice rodzą najczęściej jedno młode. Ciąża trwa około dwóch miesięcy. Młode przychodzą na świat na przełomie czerwca i lipca. Stają się w pełni niezależne po 6 – 7 tygodniach. Dojrzałość płciową osiągają po około roku. Samice posiadają jedną parę sutków do karmienia młodych i druga parę pseudosutków, które służą małym nietoperzom do przyczepiania się do brzucha matki. Nie stwierdzono jak do tej pory współpracy pomiędzy samicami w trakcie wychowywania młodych.

Okres godów przypada na jesień, odbywają się one w kryjówkach przejściowych i na zimowiskach. Zachowania godowe tego gatunku nie zostały jeszcze poznane.

Jak u większości nietoperzy klimatu umiarkowanego, u podkowców dochodzi do rozdzielenia w czasie pomiędzy zaplemnieniem oraz zapłodnieniem. Przyszli rodzice kopulują jesienią, nasienie jest przechowywane w drogach rodnych przez zimę, a do zapłodnienia dochodzi dopiero na wiosnę.

Samica podkowca małego z młodym.	Samica podkowca małego z młodym.	Część kolonii rozrodczej podkowca małego – samice z młodymi.

Pokarm i żerowanie

Podkowce małe z reguły polują w odległości do 3 km od kryjówki, pojedynczo lub po kilka osobników (w miejscach o większej obfitości owadów). Najintensywniej żerują przez pierwsze kilka godzin po zachodzie słońca. W międzyczasie odpoczywają w tzw. kryjówkach nocnych. Są to najczęściej podziemia, budynki, a nawet gałęzie drzew.

Polują w lasach liściastych i na obrzeżach lasów, w środowiskach mozaikowych z bogato rozwiniętą siecią zadrzewień, alei i zakrzewień, przy skalnych zboczach oraz nad wodami o bujnej roślinności nadwodnej. Latają nisko nad ziemią (do 5 m). Dzięki szerokim skrzydłom ich lot jest dość szybki i zwrotny, potrafią też zawisać w powietrzu. Polują w zwartym środowisku. Owady chwytają w locie lub zbierają z powierzchni liści i skał. Większe ofiary przynoszą do kryjówki i tam zjadają. Ciężarne samice mogą polować z zasiadki. Wtedy siedzą w jednym miejscu i chwytają upatrzone owady.

W pokarmie podkowca małego dominują różnego rodzaju muchówki Diptera (głównie koziółkowate Tipulidae), motyle nocne Lepidoptera i siatkoskrzydłe Neuroptera. Zdarza im się również upolować chrząszcze Coleoptera, chruściki Trichoptera, błonkówki Hymenoptera, okazjonalnie pajęczaki Arachnida i wije Myriapoda.

Echolokacja

Podkowiec mały emituje głosy echolokacyjne o względnie stałej częstotliwości (typu fm-CF-fm). Najlepiej słyszalne są na częstotliwości około 110 kHz, która jest harmoniczną tonu podstawowego, słyszalnego na około 55 kHz. Częstość nadawanych sygnałów echolokacyjnych wynosi 11-13 pulsów na sekundę, natomiast długość jednego sygnału to około 50 ms. Głosy echolokacyjne emitowane są na krótką odległość (do 5 m) i tworzą bardzo wąską wiązkę, co stanowi przystosowanie do poruszanie się w zwartym środowisku, ale są przez to trudne do usłyszenia przy użyciu detektora heterodynowego.

Zagrożenia

Główne zagrożenia dla podkowca małego w Europie i w Polsce:

• zmniejszanie się ilości kryjówek dla kolonii rozrodczych poprzez:

- niewłaściwie prowadzone remonty dachów,
– zagospodarowywanie poddaszy,
– instalowanie iluminacji i wycinkę drzew wokół zabytkowych budynków,

• niepokojenie nietoperzy w zimowiskach,
• niszczenie i fragmentacja żerowisk (niewłaściwa gospodarka leśna, wycinanie zadrzewień, alei drzew, rozwój infrastruktury),
• chemizacja rolnictwa (zatrucie owadów pestycydami).

Gatunek tarczowy

Wymagania siedliskowe podkowca małego w dużym stopniu pokrywają się z wymaganiami innych zagrożonych gatunków nietoperzy, takich jak nocek duży Myotis myotis i nocek orzęsiony Myotis emarginatus. Około 20 % znanych obecnie kolonii rozrodczych podkowca w Polsce dzieli swoje kryjówki wraz z jednym z tych gatunków. Nietoperze zajmują te same strychy, ale przebywają w różnych miejscach. Ponieważ działania mające na celu ochronę podkowca małego przyczyniają się do polepszania warunków życia innych nietoperzy, może być on uważany za gatunek tarczowy.

Część kolonii rozrodczej nocka dużego.	Kolonia rozrodcza nocka orzęsionego.